Տարածաշրջանային անվտանգություն

Հոդվածը հրապարակվել է Մեդիամաքս-ում։ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ շարունակվող երկարատեւ հակամարտությունը ստվեր է գցում Հարավային Կովկասի վրա, որն էական նշանակություն ունեցող տարածաշրջան է համաշխարհային էներգետիկ ուղիների եւ աշխարհաքաղաքական կայունության ապահովման համար։ Սույն հոդվածը վերլուծում է, թե ինչպես է Հայաստանը՝ մշտական սպառնալիքի տակ գտնվող այս փոքր պետությունը, վերանայում պաշտպանական իր ռազմավարությունը տարածաշրջանային լարվածության սրման եւ Ադրբեջանի ռազմական ակտիվ հզորացման պայմաններում։ Այն բացահայտում է Եվրոպան եւ Ասիան կամրջող փխրուն տարածաշրջանում այս հակամարտության առավել լայն հետեւանքները ժողովրդավարական դաշինքների, ռազմական արդիականացման եւ խաղաղության համար: Նախապատմություն (2020 թվականից ի վեր այս տարածաշրջանը դարձել է անկայունության օջախ, որտեղ Հայաստանը շարունակաբար ագրեսիայի է ենթարկվում Ադրբեջանի կողմից)։ 2020 թվականից սկսած՝ այդ պետությունների միջեւ տեղի են ունեցել մի շարք լայնածավալ էսկալացիաներ, որոնք ներառում էին 2020 թվականի Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմը, 2023 թվականին Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի վրա ամբողջական վերահսկողություն սահմանելը եւ 2021 ու 2022 թվականներին Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի որոշակի տարածքների ուղղակի օկուպացիան։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Ադրբեջանը ձեռք բերեց այն ամենն, ինչ ցանկանում էր 2020 թվականի պատերազմից առաջ, եւ Երեւանը պատրաստ է խաղաղության համաձայնագիր ստորագրել, Բաքուն անդադար շարունակում է ռազմական ճնշում գործադրել՝ Հայաստանից էլ ավելի զիջումներ ստանալու նպատակով։ Առանցքային հարցն այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքն» է. ճանապարհ, որը կապում է Ադրբեջանի հիմնական տարածքը Նախիջեւանի էքսկլավի հետ՝ Հայաստանի տարածքով եւ պետք է լինի Հայաստանի Հանրապետության վերահսկողությունից դուրս: Հայաստանի պաշտպանական ծախսերի աճը արձագանք է երկարատեւ սպառնալիքներին եւ տարածաշրջանային անկայունությանը: Երեւանն ուշադրությունը կենտրոնացրել է իր ինքնիշխանության եւ տարածքային ամբողջականության պաշտպանության վրա: Այս մարտահրավերների պայմաններում Հայաստանի պաշտպանական ռազմավարությունը ձգտում է ստեղծել վստահելի զսպող մեխանիզմ, որը հիմնված կլինի ժողովրդավարական պետությունների հետ դաշինքների եւ արդիականացված ռազմական ենթակառուցվածքներում ներդրումների վրա: Միեւնույն ժամանակ, Ադրբեջանը շարունակում է իր ռազմականացման գործընթացը եւ զինված ուժերի արդիականացումը, ինչին նպաստում են Իսրայելից, Թուրքիայից եւ Արեւելյան Եվրոպայի երկրներից զենքի զգալի գնումները: Հոդվածում մանրամասն ներկայացված են Հայաստանի եւ Ադրբեջանի պաշտպանական բյուջեների հատկացումները վերջին հինգ տարիների ընթացքում: Ռազմական ծախսերը Ադրբեջանի ծախսերի հետագիծը ապշեցուցիչ է՝ 2.2 միլիարդ ԱՄՆ դոլարից (2020թ.) 2025 թվականին կհասնի կանխատեսվող 5 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի: Այս 127 տոկոս աճն ընդգծում է ռազմական գերակայությունը պահպանելու Բաքվի նպատակը: (2021 թվականին՝ 2.6 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, 2022 թվականին՝ 2.7 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, 2023 թվականին՝ 3.1 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, 2024 թվականին՝ 3.8 միլիարդ ԱՄՆ դոլար): Հայաստանի պաշտպանական ծախսերն արտացոլում են մշտական ռազմական սպառնալիքներին վճռական, բայց զուսպ պատասխանը։  2021-ից 2025 թվականներին բյուջեի պլանավորված 252% աճը (1.7 միլիարդ ԱՄՆ դոլար) ցույց է տալիս առաջնահերթությունների զգալի փոփոխություն:  Այնուամենայնիվ, Հայաստանի պաշտպանական հատկացումների ընդհանուր ծավալն Ադրբեջանի համեմատ մնում է աննշան։ Երեւանը 2020 թվականին հատկացրել է 745 միլիոն ԱՄՆ դոլար (ներառյալ՝ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի հետ կապված ծախսերը), 2021 թվականին՝ 673 միլիոն ԱՄՆ դոլար, 2022 թվականին՝ 820 միլիոն, 2023 թվականին՝ 1.3 միլիարդ, 2024 թվականին՝ 1.4 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ Հայաստանի պաշտպանական բյուջեն կենտրոնացած է զինված ուժերի վրա, մինչդեռ Ադրբեջանի բյուջեն ներառում է լրացուցիչ հատկացումներ տարբեր հաստատությունների համար: Ադրբեջանի 2025 թվականի 5 միլիարդանոց պաշտպանական բյուջեից 1.57 միլիարդ ԱՄՆ դոլարը նախատեսված է զինված ուժերի, 275 միլիոն ԱՄՆ դոլարը՝ ազգային անվտանգության, 318 միլիոն ԱՄՆ դոլարը՝ սահմանային ծառայության եւ 2.7 միլիարդ ԱՄՆ դոլարը՝ «պաշտպանությանը եւ ազգային անվտանգությանն ուղղված այլ միջոցառումների համար»: Այս վերջին կատեգորիայի մեծ մասը ֆինանսավորում է սպառազինությունների գնումները՝ Ադրբեջանի հիմնական պաշտպանական բյուջեն հասցնելով մոտ 4.3 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի: Հատկանշական է, որ այդ ծախսերից մի քանիսը, ինչպիսիք են՝ ռազմածովային ծախսերը, կապված չեն Հայաստանի հետ հակամարտության հետ: Ի սկզբանե Ադրբեջանը նախատեսում էր 2025 թվականի համար իր պաշտպանական բյուջեի նվազագույն աճ՝ տնտեսության աճի դանդաղ տեմպերով պայմանավորված։  Այնուամենայնիվ, Հայաստանի 2025 թվականի պաշտպանական բյուջեի 20%-ով ավելացումը Բաքվին դրդեց պետական նավթային հիմնադրամից լրացուցիչ 1 մլրդ դոլար հատկացնել իր ռազմական առավելությունը պահպանելու նպատակով։  Օրինակ՝ միայն 2025 թվականի համար Ադրբեջանի նախատեսվող գնումների ծախսերը գերազանցում են 2022 թվականի վերջից Հայաստանի կատարած պաշտպանական գնումների ընդհանուր ծավալը, որը գնահատվում է մոտ 2 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ Այս զարգացումներն ընդգծում են Ադրբեջանի վճռականությունը հզորացնելու իր ռազմական պոտենցիալը եւ պահպանելու իր ռազմավարական առավելությունը Հայաստանի նկատմամբ՝ չնայած խաղաղություն հաստատելու Հայաստանի կառուցողական ջանքերին, ինչի մասին վկայում են զիջումների գնալու վերջինիս պատրաստակամությունը եւ իր պաշտոնյաների կողմից հաշտեցմանը նպաստող բազմիցս հնչեցված հրապարակային հայտարարությունները։ Գնումներ եւ դաշինքներ Բյուջեի ցուցանիշներից բացի, չափազանց կարեւոր է ուսումնասիրել ռազմական գնումների, դաշինքների եւ երկու երկրների զինված ուժերի համագործակցության զարգացումները: 2020 թվականի պատերազմից հետո Ադրբեջանը զինամթերքի լայնածավալ գնումներ է իրականացրել Իսրայելից, Թուրքիայից, Պակիստանից, Սերբիայից եւ Սլովակիայից։ Համաձայն հրապարակված տվյալների՝ ձեռքբերումները ներառում են 48 միավոր 155 մմ տրամաչափի Nora B-52NG ինքնագնաց հրետանային կայանքներ (ԻՀԿ) Սերբիայից՝ 339 միլիոն ԱՄՆ դոլարով, 70 միավոր 155 մմ տրամաչափի Dita ինքնագնաց հրետանային կայանքներ (ԻՀԿ-ներ) Սլովակիայից, Պակիստանից՝ JF-17 կործանիչներ՝ 1.6 միլիարդ ԱՄՆ դոլարով, Թուրքիայից Akinci ծանր հարվածային անօդաչու թռչող սարքեր, ինչպես նաեւ Barak MX հակաօդային պաշտպանության համակարգեր Իսրայելից՝ 1.2 միլիարդ ԱՄՆ դոլարով։ Բացի այդ, Ադրբեջանը գաղտնի կերպով այլ ռազմական տեխնիկա է ձեռք բերել Իսրայելից, արդիականացրել է իր ավիացիոն հնարավորություններն Իտալական C-27J Spartan ռազմական տրանսպորտային ինքնաթիռներով, ինչպես նաեւ Թուրքիայում արդիականացրել է իր Su-25 գրոհիչները՝ կառավարվող ռումբերի եւ հրթիռների կիրառման նպատակով։ Թուրքիան շարունակում է զորավարժություններ անցկացնել Ադրբեջանի հետ, մարզել վերջինիս զինված ուժերը եւ աջակցել Հայաստանի դեմ իրականացվող քաղաքականությունը: Թուրքիան Երեւանի եւ Անկարայի միջեւ հարաբերությունների կարգավորման գործընթացում առաջընթացը կապում է Բաքվի եւ Երեւանի միջեւ խաղաղ բանակցությունների հետ: Ադրբեջանը համատեղ զորավարժություններ է անցկացրել նաեւ Հայաստանի հարեւան եւս մեկ երկրի՝ Իրանի հետ:   Հայաստանը, որը ձգտում է 2020 թվականին կրած պարտությունից հետո վերականգնել իր ռազմական ներուժը,  ի սկզբանե դիմել է իր պայմանագրային դաշնակից Ռուսաստանին: Սակայն 2021 թվականի օգոստոսյան պայմանագրերով ձեռք բերված սպառազինության մեծ մասն այդպես էլ չի մատակարարվել։ 2021 եւ 2022 թվականներին Հայաստանի տարածք Ադրբեջանի ներխուժումներից հետո Երեւանը սկսեց հեռանալ Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունից (ՀԱՊԿ) եւ Ռուսաստանից՝ կենտրոնանալով Հնդկաստանի եւ Ֆրանսիայի վրա՝ միաժամանակ ընդլայնելով անվտանգության ոլորտում համագործակցությունը Միացյալ Նահանգների եւ Եվրամիության հետ: 2022 թվականից սկսած Հայաստանն իրականացնում է իր պատմության մեջ ամենանշանակալի գնումները, որոնք գնահատվում են 2 միլիարդ դոլար: Հնդկաստանի հետ վերջին պայմանագրերը ներառում են 155 մմ տրամաչափի քարշակվող ATAGS հաուբիցների, 72 միավոր 155 մմ տրամաչափի MARG ինքնագնաց հրետանային կայանքների (ԻՀԿ), Pinaka համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգերի (ՀԿՌՀ), Akash «զենիթա-հրթիռային համակարգերի» (ԶՀՀ), Zen անօդաչու թռչող սարքերի ոչնչացման համակարգերի, Konkurs-M հակատանկային հրթիռների, հրազենի եւ զինամթերքի ձեռքբերում: 2024 թվականին Հայաստանի եւ Հնդկաստանի պաշտպանության նախարարությունների ներկայացուցիչները կադրերի վերապատրաստման եւ ինստիտուցիոնալ գործընկերության վերաբերյալ համագործակցության համաձայնագիր են ստորագրել: Հայաստանը Ֆրանսիայից գնել է երեք GM-200 ռադար, 50 միավոր Bastion զրահատեխնիկա, 36 միավոր 155 մմ տրամաչափի Cesar ԻՀԿ, հրազեն եւ այլ տեխնիկա։ Ֆրանսիան եւ Միացյալ Նահանգները աջակցում են Հայաստանի պաշտպանական բարեփոխումներին: Միեւնույն ժամանակ, Երեւանը զգալի միջոցներ է ներդրել իր սահմանների ամրապնդման աշխատանքների ուղղությամբ,

Հոդվածը հրապարակվել է Hetq.am-ում։ 2020 թվականի Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի պարտությունը դրդեց քննարկումների և քայլերի՝ Հայաստանի զինված ուժերի վերափոխման ուղղությամբ: Բացի այդ, 2022 թվականի սեպտեմբերին Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ Ադրբեջանի երկօրյա ագրեսիան ընդգծեց խորը փոփոխությունների հրատապ անհրաժեշտությունը։ 2022 թվականի վերջին Հայաստանը ձեռնարկեց սպառազինության և ռազմական տեխնիկայի ակտիվ գնումներ նոր գործընկերներից՝ հիմնականում Հնդկաստանից և Ֆրանսիայից, և սկսեց ամրաշինական աշխատանքներ իր սահմաններում, ինչպես նաև ակտիվացրեց ոլորտի բարեփոխումները։ 2024թ. նոյեմբերի 12-ին ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հրապարակել Է զինված ուժերի բարեփոխումների գործընթացը նկարագրող առաջին պաշտոնական փաստաթուղթը: Բանակի կերպափոխման հայեցակարգի իրականացման հայտարարված ժամկետն է 2024 – 2035 թվականները: Հայեցակարգը շոշափում է առկա բազմաթիվ խնդիրներ, և սույն հոդվածի նպատակն է վերլուծել դրա ամենակարևոր կետերը:  Անցում արհեստավարժ բանակի և արհեստավարժ սերժանտական համակարգի ստեղծում Զինված ուժերի վերափոխման հայեցակարգը պարունակում է արհեստավարժ բանակի աստիճանական անցման ծրագիր: Այն մատնանշում է երկու հիմնական խնդիր՝ պայմանագրային ծառայության անբավարար որակը և զորակոչիկների սահմանափակ քանակը։ Հայեցակարգի VIII բաժնում առաջարկվում են ավելի բարձր չափանիշներ, որոնք սպաներից և սերժանտներից պահանջում են համապատասխանաբար բարձրագույն կրթության և մասնագիտական պատրաստվածության առկայություն: Առաջարկվում է նաև զորակոչիկների վեցամսյա վերապատրաստման ծրագրի իրականացում, որը բաղկացած կլինի 4,5 ամիս տեսական ուսուցումից և 1,5 ամիս գործնական պատրաստությունից: Հատկանշական է, որ ծրագիրը նախատեսում է 2027 թվականից կրճատել պարտադիր զինվորական ծառայության տևողությունը, որը ներկայում կազմում է երկու տարի, և դա ուղեկցել պայմանագրային զինծառայողների քանակի ավելացմամբ։ Այնուամենայնիվ, առաջարկվող ժամկետում այս նպատակին հասնելը զգալի դժվարություններ է առաջացնում՝ ժողովրդագրական սահմանափակումների պատճառով: Ներկայիս զորակոչիկների մեծ մասը ծնվել է 2005 և 2006 թվականներին, երբ, ըստ Հայաստանի Վիճակագրական կոմիտեի տվյալների, ծնվել է շուրջ 36.000 տղա: Լավագույն դեպքում, այս խմբից հնարավոր է զինվորական ծառայության զորակոչել մոտ 70%-ը (25.000 մարդ), քանի որ մնացածներն ունեն առողջական խնդիրներ կամ արտագաղթել են: Ծառայության ժամկետը մինչև 18 ամիս կրճատելը կպահանջի լրացուցիչ 6250 պայմանագրային զինծառայող: Համապատասխանաբար, մեկամյա պարտադիր զինվորական ծառայության ժամկետի դեպքում կպահանջվի լրացուցիչ 12.500 պայմանագրային զինծառայող, վեցամսյա ժամկետի դեպքում՝ 18.750 պայմանագրային: Զինծառայողների ներկայիս թվաքանակի պահպանումը կպահանջի լուրջ և նպատակասլաց ջանքեր՝ զինվորական ծառայության հեղինակությունը բարձրացնելու համար, ներառյալ վարձատրության բարձրացումը և սոցիալական ապահովության փաթեթի ընդլայնումը: Արհեստավարժ սերժանտական համակարգ Բանակի կերպափոխման հայեցակարգում նախատեսված մեկ այլ ուշագրավ փոփոխությունն արհեստավարժ սերժանտական համակարգի հիմնադրումն է: Հայեցակարգային փաստաթղթի VIII բաժնի համաձայն՝ զինված ուժերն առաջնորդվելու են “սերժանտական կորպուսը բանակի ողնաշարն է” կարգախոսով: Այս նախաձեռնությունը ներառում է սերժանտների հավաքագրում, վերապատրաստում, ուսուցում և կառավարում, ինչը կենսական է արդյունավետ ռազմական գործողություններ իրականացնելու համար: Արհեստավարժ սերժանտական համակարգը շեշտում է ստորադաս ստորաբաժանումների ինքնավարությունը, հատկապես կապի կամ հրամանատարության համակարգերի խաթարման իրավիճակներում: Ծրագրի նպատակն է ստեղծել հրամանատարական և կառավարման համակարգ, որը կբարձրացնի փոքր ստորաբաժանումների արդյունավետությունը: Այս ոլորտում բարեփոխումներն արդեն իրականացվում են Միացյալ Նահանգների աջակցությամբ։ Դրա հաջողությունը կախված կլինի արհեստավարժ սերժանտական դպրոցի ստեղծումից և զինված ուժերի ընդհանուր հեղինակության բարձրացումից, ինչը թույլ կտա ծրագրին բավարար թվով մասնակից թեկնածուներ ներգրավել: Տարածքային պաշտպանության համակարգ և ակտիվ պահեստազոր Բանակի կերպափոխման հայեցակարգը նախատեսում է նաև տարածքային պաշտպանության համակարգի ստեղծում, որը նախատեսված է Հայաստանի մարզերի համակարգված և համաչափ պաշտպանության համար: Հայեցակարգի XI բաժնի համաձայն՝ այս համակարգում կկիրառվեն պահուստային ուժեր՝ ելնելով բնակչության բաշխումից և առկա ռեսուրսներից։ Այն առաջարկում է տեղական պաշտպանական ստորաբաժանումների ձևավորում, որոնք, խաղաղ պայմաններում վերապատրաստման և կազմակերպչական միջոցառումների շնորհիվ, կառուցվածքային առումով պատրաստ կլինեն պատերազմի ժամանակ մոբիլիզացիայի: Այս ստորաբաժանումները հիմնականում կազմված կլինեն համայնքի անդամներից՝ պահեստազորայինների երկրորդ խմբից (նրանք, ովքեր ակտիվ պահեստազորայինների զորակոչի առաջնահերթությունների ցանկում չեն առողջական վիճակի, տարիքի և այլ պատճառներով) կամ պաշտոնաթող զինծառայողներից: Այս ստորաբաժանումների վարժեցումը շարունակաբար կթարմացվի տարածքային պաշտպանության արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով՝ ելնելով վերջին հակամարտությունների միջազգային դասերից և փորձից: Այս նոր ուժերի ստեղծման ավելի մանրամասն նախագիծը ներկայացված է Տարածքային պաշտպանության համակարգի հայեցակարգում (փաստաթուղթը ներկայում հասանելի չէ հանրությանը): Բացի այդ, Ազգային ժողովը վերջերս ընդունեց օրենք, որը պաշտոնական է դարձնում տարածքային պաշտպանության ասպեկտները: Տարածքային պաշտպանության համակարգի ստեղծումը կարող է Հայաստանի Զինված ուժերին ապահովել լրացուցիչ մարտունակ ստորաբաժանումներով։ Համակարգի արդյունավետությունն ապահովելու համար պատրաստվածության, վարժեցման և սպառազինության չափանիշները պետք է համապատասխանեն կանոնավոր բանակի չափանիշներին: Դա անհրաժեշտ է, որպեսզի այդ զորքերն արդյունավետ լինեն մարտական իրավիճակներում։ Շարունակական վարժեցման գործընթացները և ստորաբաժանումների անձնակազմի հաստիքացուցակի շարունակական, բազմամյա համալրվածությունը նույնպես կենսապես կարևոր են ստորաբաժանումների ներսում բարձր գործնական համատեղելիության հասնելու համար: Դրա հետ կապված խնդիրը վերաբերում է ակտիվ պահեստազորի կառավարմանը, ինչի լուրջ պակասն ի հայտ է եկել 2020 թվականին Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ժամանակ։ Բանակի կերպափոխման հայեցակարգը նախատեսում է զորահավաքային ռեսուրսների կառավարման միասնական թվային համակարգի ստեղծման ծրագրեր: Այս մոտեցումը խելամիտ և իրագործելի է՝ հաշվի առնելով տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում Հայաստանի նշանակալի փորձը, ինչը կարող է նպաստել ՀՀ-ում ներքին զարգացմանը՝ միաժամանակ ամրապնդելով կիբեռանվտանգության ոլորտը: Նման համակարգը կփոխարինի զինկոմիսարիատների հնացած ու խնդրահարույց համակարգին, որն այդքան էլ չհաջողեց կազմակերպել պահեստազորայինների հստակ կազմակերպված զորակոչ: Քաղաքացիական կազմակերպությունների հետ համագործակցություն և ռազմաքաղաքացիական հարաբերություններ Բանակի կերպափոխման հայեցակարգի XII բաժնում մանրամասն ներկայացվում են ռազմամարզական կազմակերպությունների հետ համագործակցության ծրագրերը՝ առկա ռեսուրսներն արդյունավետ օգտագործելու համար: Նման համագործակցության կանոնների նախագիծը նախքան ընդունվելը թափանցիկ եղանակով կքննարկվի համապատասխան կազմակերպությունների հետ, ներառյալ քաղաքացիական հասարակությունը: Այս նախաձեռնությունը նաև նպատակ ունի զինված ուժերում  ինտեգրել անկախ կամավորական ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են «ՈՄԱ»-ն կամ «Մեծն Տիգրան»-ը, ինչպես նաև ստանդարտացնել այդ ստորաբաժանումների կողմից առաջարկվող ուսումնական ծրագրերը: Ըստ լավագույն պրակտիկայի՝ լիցենզավորված ռազմամարզական կազմակերպությունում ձեռք բերված դասընթացները, ինչպիսիք են հետևակի ընդհանուր ուսուցումը կամ ԱԹՍ օպերատորների վերապատրաստումը, պետք է հաշվի առնվեն պահեստազորայիններին զորակոչելիս կամ պարտադիր ծառայության ընթացքում դերերի վերաբերյալ որոշում կայացնելիս: Հայեցակարգը վերաբերում է նաև քաղաքացիական և ռազմական ոլորտների միջև ավելի լայն հարաբերություններին՝ սահմանելով երեք հիմնական նպատակ՝ բանակի ռազմական արդյունավետության բարձրացում, մասնավոր պաշտպանական հատվածի ներդրման ավելացում և զինված ուժերի նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողության ապահովում: Այս նպատակները կախված են զինվորականների, պաշտպանական հատվածի քաղաքացիական անձնակազմի, գործադիր և օրենսդիր իշխանության ճյուղերի և ընդհանրապես քաղաքացիական հասարակության միջև առողջ, հավասարակշռված փոխհարաբերությունների ամրապնդումից: Արդար վարձատրության, կրթական հնարավորությունների և ծառայողական առաջխաղացման միջոցով բանիմաց և հմուտ քաղաքացիական ծառայողների ներգրավումը կենսական է այդ նպատակներին հասնելու համար: Այս մոտեցման կիրառումը կարող է բանակին ապահովել զգալի մտավոր ներուժ, քանի որ քաղաքացիական անձնակազմը կարևոր դեր է խաղում լավ զարգացած զինված ուժերում: Ավելին, զարգացած պետությունների օրինակով, հասարակական կազմակերպությունները (ՀԿ-ները), ներառյալ վերլուծական կենտրոնները, կարող են կառուցողական առաջարկություններ ներկայացնել, աջակցել զինված ուժերի օպտիմալ զարգացմանը և ծառայել որպես պաշտպանության նախարարության գրագետ կադրերի ռեզերվ: Հայաստանի ռեսուրսներն օպտիմալացնելու համար հարկ է դիտարկել նաև հայկական սփյուռքի ներգրավման հնարավորությունը։ մի բաղադրիչ, որն ակնհայտորեն բացակայում է հայեցակարգային փաստաթղթում: Օրինակ, Հայաստանի կամ արտերկրի շահագրգիռ հայերի և կազմակերպությունների նյութական և ֆինանսական օգնությունը կարող է ուղղվել նշանակված գործընկեր ստորաբաժանումներին՝ դրանց կոնկրետ կարիքների հստակ ըմբռնմամբ: Առանց նման համակարգման, առկա է անարդյունավետության վտանգ, որն ակնհայտ դարձավ 2020 թվականին: Պետական սահմանի պահպանության համակարգի կատարելագործում  Բանակի կերպափոխման հայեցակարգի XII բաժինը սահմանում է Հայաստանի սահմանային անվտանգության համակարգի զարգացման մի քանի առանցքային ուղղություն. Այս նախաձեռնություններից մի քանիսն արդեն իրականացվում են, օրինակ՝ սահմանապահ զորքերի դերի ընդլայնումը, թեև դա պահանջում է նրանց ներուժի և թվաքանակի զգալի աճ: Նմանապես, պաշտպանության երկրորդ գծի երկայնքով կառուցվում են նոր հզոր ամրություններ։  Անձնակազմի փոխարինումը